kwatery w Polsce

Charakterystyka Okresu VI-XII na Pomorzu

16 August 2013r.

CHARAKTERYSTYKA OKRESU Na przestrzeni VI—XII wieku zaszły na Pomorzu Zachodnim i Wschodnim doniosłe zmiany zarówno w zakresie życia społeczno-ekono-micznego, jak i życia społeczno-politycznego, a także kulturalno-ideolo-gicznego. W dziedzinie stosunków ekonomicznych najważniejszym osiągnięciem było upowszechnienie rolnictwa jako podstawowego zajęcia ludności; przeważała w nim jeszcze uprawa trawo-polna i wypaleniskowa, lecz jak na to wskazują znaleziska archeologiczne i źródła pisane pod koniec okresu w użycie weszły socha i radło, pozwalające na uprawę orną. Produkcja rolna wpłynęła ńa zwiększenie podstawy żywnościowej i tym samym na wzrost liczby ludności. Zmuszało to z kolei do migracji na zewnątrz i do podejmowania rabunkowych wypraw na sąsiednie tereny. W stosunkach handlowych w dalszym ciągu główną rolę odgrywały kopaliny (bursztyn), futra i produkty leśne; handel ten znajdował się w ręku naczelników rodowych i plemiennych. Jednakże już w IX i X wieku zaczęły się tworzyć na Wybrzeżu osady handlowe, skupiające w swym obrębie coraz więcej rzemieślników (Wiskiauty, Truso, Gdańsk, Kołobrzeg, Kamień, Wolin, Szczecin i in.). W zakresie stosunków społecznych największe zmiany pociągnął za so-. bą rozkład wspólnot rodowych, przetwarzających się na wspólnoty terytorialne (opola, pulka), a także zapoczątkowanie układu klasowego, utrwalającego zarysowane już poprzednio różnice ekonomiczne. Pod koniec okresu wystąpiły już wyraźnie trzy warstwy społeczne: możni i rycerstwo, wolna ludność chłopska i niewolni. W obrębie dotychczasowych wspólnot terytorialnych zaczęła się wyodrębniać własność rodzinna, w'szczególności — wielka własność ziemska. W ślad za tymi przeobrażeniami społeczno-ekonomicznymi ważne zmiany zaszły też w ustroju politycznym. Dawny ustrój wspólnoty plemiennej, w której główną rolę odgrywał wiec, został zastąpiony przez ustrój demokracji wojskowej, która ze względu na rosnące zagrożenie zewnętrzne lepiej spełniała funkcje obronne w stosunku do całego plemienia. Wyrazem tych przemian są liczne grody, w których rezydowali naczelnicy- wspólnot terytorialnych, przybierający tytuł królów (kunigas, rikis), panów (żupanów) i książąt. Ludność pruska nie wyszła poza tę prymitywną formę demokracji wojskowej, natomiast na Pomorzu słowiańskim doszło do znacznego skoncentrowania władzy w rękach naczelników grodowych i do wyłonienia zaczątków władzy monarchie z n e j (książęcej). Wzrastające od połowy X wieku silne zagrożenie ze strony państwa polańskiego, kierujące się głównie na teren Pomorza słowiańskiego, doprowadziło do przejściowego opanowania terenów między Odrą i Wisłą (960—1005). Po załamaniu się panowania polańskiego z powodu nacisku ze strony Związku Lucickiego i państwa niemieckiego na Pomorzu słowiańskim utrzymały się przy życiu miejscowe dynastie książęce. Jedna z nich, na Pomorzu Gdańskim, weszła nawet w stosunki rodzinne z władcami Polski. Książęta ci, popierani przez miejscowe możnowładztwo, przez długi czas z pomyślnym rezultatem organizowali opór przeciw ekspansji polskiej. Dopiero na początku XII wieku po rozpadzie Związku Lucickiego i zelżeniu nacisku państwa niemieckiego, książę polski Bolesław Krzywousty zdołał w latach 1113—1123 zawojować cały obszar między Wisłą i Odrą, a nawet wskutek ekspansji państwa zachodniopomorskiego przesunąć swe zwierzchnictwo na tereny zaodrzańskie aż po rzekę Pianę (włącznie z Rugią). Nie udały się natomiast próby zawłaszczenia Prus już to drogą rozciągnięcia polskich wpływów ideologicznych (misje biskupów Wojciecha i Bruna z Kwerfurtu), już to drogą podbojów. Główną bronią Prusów były niedostępność kraju i prymitywizm ustroju społecznego, nie pozwalający na narzucenie zwierzchności polskiej. W zakresie przemian ideologicznych istotne znaczenie miało narzucenie społeczeństwu przekonania o wyższości władzy monarchicznej nad demokratyczną i utorowanie drogi do zmiany religii pogańskiej na chrześcijańską. Procesowi wewnętrznemu różnicowania i ewolucji w kierunku ustroju feudalnego towarzyszył równie doniosły proces nierównomiernego rozwoju sił wytwórczych, powodujący zróżnicowanie terytorialno-polityczne Pomorza. Kraj ten już u progu średniowiecza nie wykazywał jedności etnicznej mimo odejścia grup ludnościowych germańskich. Różnice etniczne nie miały większego znaczenia dla struktury ekonomicznej, która w tym czasie wydaje się dla całego Pomorza prawie jednakowa. W VI i VII wieku zaznacza się nawet na terenie Prus pewna przewaga ekonomiczna regionu mazurskiego nad pozostałymi obszarami. Ten układ rozwoju sił wytwórczych uległ całkowitemu przeobrażeniu w toku wczesnego średniowiecza. Na czoło ekonomicznych regionów Pomorza coraz bardziej zaczęło wysuwać się ujście Odry, gdzie tzw. republiki miejskie są świadectwem daleko posuniętego procesu społecznego podziału pracy. Na tym też terenie dochodzi najwcześniej do wyodrębnienia się silnfej warstwy możnowładczej i ukształtowania się zaczątków pierwszego wczesnofeudal-nego państwa pomorskiego. Na drugim miejscu usadowił się region środkowy (Pomorze- Słupsko-Sławieńskie i Gdańskie), natomiast na trzeci plan schodzą Prusy, sprawiające na przełomie XI/XII stulecia wrażenie ziem najbardziej zacofanych tak pod względem ekonomicznym, jak i społeczno--politycznym. Istniejące tutaj faktorie handlowe (Truso, Wiskiauty) mają charakter efemeryczny i zamierają ostatecznie w ciągu XI wieku. W rezultacie na miejsce jednego regionu o wyrównanym poziomie życia i kultury w VI wieku wyrosły już na początku XII wieku trzy wyraźnie wyodrębniające się obszary, społeczno-ekonomiczne i kulturalne, których zarys najlepiej uwidaczniają trzy jednostki polityczne: 1. państwo zachodniopomorskie, pozostające w luźnej zależności od Polski; 2. dzielnica środkowa (słupsko-sławieńska i gdańsko-świecka), wcielona bezpośrednio pod władzę księcia polskiego, i wreszcie 3. pruska, politycznie niezależna, ale też i politycznie niezorganizowana, której wskutek tego groził najbardziej atak zewnętrzny. Wielowątkowa historia Pomorza Wschodniego w okresie kształtowania się tam ustroju wczesnofeudalnego nie pozwala na wspólną charakterystykę źródeł i literatury słowiańskiej i pruskiej części tego regionu. Osobno więc omówimy je dla Pomorza Gdańskiego i Słupsko-Sławieńskiego, a osobno dla Prus i Jaćwięży. 1. Źródła archeologiczne i pisane oraz opracowania źródłoznawcze dla . dziejów Pomorźa słowiańskiego W omawianym okresie źródła typu archeologicznego nadal zajmują ważną rolę. Nie powtarzając tutaj danych bibliograficznych przytoczonych już w Dz. II. okres I, zaznaczymy jedynie, że najwięcej danych z zakresu archeologii dostarczyły wykopaliska przeprowadzane systematycznie na terenie Gdańska i okolicy, tudzież w Gorzędzieju, Fordonie (daw. Wyszogród) i Nakle. Odnośne materiały opublikowano głównie w wydawnictwie: "Gdańsk Wczesnośredniowieczny", t. I—IV (Gdańsk 1959— —1961); zob. tez. I. Górska i in., Badania archeologiczne w Polsce w latach 1944—1964, Wrocław—Warszawa—Kraków 1965 (pod określonymi nazwami miejscowymi; mapa). W badaniach archeologicznych publikacji źródeł towarzyszy z reguły ich opracowanie. Najpełniejszy przegląd opracowań i materiałów w odniesieniu do Gdańska zestawił ostatnio A. Zbierski, Port gdański na tle miasta w X—XIII wieku, Gdańsk 1964 (zarazem t. V serii: "Gdańsk Wczesnośredniowieczny"), odnośnie do Gorzędzieja zob. M. Kuszewska, Gorzędziej wczesnośredniowieczny w świetle wstępnych prac archeologicznych, "Gdańsk Wczesnośredniowieczny", 4 (1961), s. 145—200; M. Klichowska, Wyniki badań botanicznych na materiale ze st. 1 w Gorzędzieju, pow. Tczew, z: r. 1959, tamże 4, (1961), s. 201—204. Ostatni przegląd wykopalisk na grodzisku "Wyszogród" zawiera komunikat L. Rauhut, D. Rauhutowa i C. Potem s k i, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na grodzisku "Wyszogród" w Fordonie; pow. Bydgoszcz, w r. 1960, "Wiadomości Archeologiczne", 28 (1964), s. 323—337. O Nakle zob. E. i S. Tabaczyńscy, Das jruhmittelalterliche Nakło, Kreis Wyrzysk, im Lichte der archaologischen Forschungen in den Jahren 1958—1960, "Archaeologia Polona", 6 (1964), s. Całkowitą plamę wykopaliskową stanowi do tej pory region słupsko--sławieński. Nie licząc przygodnych wykopalisk w Gostkowie, musimy tutaj korzystać z dawniejszej literatury niemieckiej; stan badań do roku 1930 omówił w zasadzie W. Łęga (Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu)f którego praca zachowuje również i dla naszego okresu pełną wagę. Niezmiernie ubogi jest zasób źródeł pisanych, dotyczących Pomorza Gdańskiego i Słupsko-Sławieńskiego. Ponieważ na tym terenie w omawianym okresie nie powstało żadne źródło typu kronikarskiego, jesteśmy skazani prawie wyłącznie na informacje pochodzące z regionów sąsiednich (Pomorze Zachodnie, Polska centralna, Prusy krzyżackie) lub powstałe w czasach późniejszych, jak np. Kronika ołiwska, "Rocznik toruński" (zob. niżej); Kronika oliwska i połączony z nią krąg zapisek nekrologicz-nych i tablic genealogicznych XII- i XIII-wiecznych książąt Pomorza Gdańskiego (Th. Hirsch w wyd. Script. rer. Prussicarum, t. I, Leipzig 1861, s. 649—805; t. V, Leipzig 1874, s. 591—644; W. Kętrzyński pt. Fontes Olipenses, Mon. Pol. Hist., t. VI, Kraków 1893, s. 257—382) powstały zapewne w połowie XIV wieku. Dla oceny tych zabytków podstawowe znaczenie ma monografia M. Perlbach.a, Die altere Chronik von Oliva, Góttingen 1871; zob. też. J. Dąbrowski, Dawne dziejo-pi-sarstwo polskie, Wrocław—Kraków—Warszawa 1964, s. 169—171. Bardzo skąpe, a na domiar mało wiarygodne, informacje zawierają zapiski nekro-. logiczne klasztoru żukowskiego, znane pod nazwą Menologium Zukovien-se; Wydał je W. Kętrzyński razem z zapiskami nekrologicznymi oliwskimi w Mon. Pol. Hist., t. IV (1884) s. 136—140—142. Pełne krytyczne wydanie sporządził M. P e r 1 b a c h, Das Totenbuch des Praemon-stratenserinnen-Klosters Zuckau bei Danzig, Danzig 1906. Zob. też W. Szołdrski, Miscellanea żukowskie, "Nasza Przeszłość", 6 (1957), s. 327—377. Liber mortuorum klasztoru cysterskiego w Oliwie wydał kry- tycznie W. Kętrzyński w Mon. Pol. Hist., t. IV, s. 56 1—124. Różnych wspominek o zmarłych z terenu Pomorza Gdańskiego należy też szukać w księgach zmarłych klasztorów centralnej Polski, jak np. cysterskich i premon-strateńskich (Strzelno, Wrocław). Wiele przygodnych wzmianek do dziejów Pomorza z tego okresu znajdujemy w różnych kronikach i rocznikach polskich, niemieckich i innych. Stosunkowo pełny ich zbiór znajdziemy w wydawnictwie Scriptores rerum Prussicarum i Monume-nta Poloniae Historica. Nie mogą one jednak zastąpić braku lokalnej kroniki lub rocznika. W tej sytuacji głównym źródłem do odtworzenia dziejów Pomorza Słupsko-Sławieńskiego i Gdańskiego są dokumenty. Najpełniej wydał je M. P e r 1 b a c h w Pommerellisches Urkundenbuch, Danzig 1882. Niewiele już do tego zasobu doszło w późniejszych czasach; zob. M. Perlbach, Materialien zur Geschichte Pomerellens, hauptsachlich wahrend der Ordenszeit. ,,Altpr. Monatsschrift", 37 (1900), s.149—200 i 40 (1903), s. 257—303, do dziejów Gdańska cały starszy materiał dyplomatyczny zebrał P. Simson, Geschichte der Stadt Danzig, t. IV: Urkundenbuch, Danzig. 1918. Dyplomatariusze innych miast obejmują przeważnie późniejsze materiały. Ważne uzupełnienia dotyczące polityki kościelnej Świętopełka w latach 1236—1238 ogłosił H. Mendt-h a 1, Mn Nachtrag zu dem pommerellischen Urkundenbuch, "Altpr. Monatsschrift", 52 (1916), s. 135—140. Wiele rozmaitych wiadomości dokumentowych, kronikarskich począwszy od wieku XII, często miernej wartości, zebrał wiele dokumentów w rozmaitych monografiach. Z zakresu dyplomatyki na wzmiankę zasługują następujące studia: E: Keyser, Olivaer Studien, "Ztschr. d. Westpr. Geschver", 66 (1926), s. 69—85; tenże, Olivaer Studien II, tamże 69 (1928), s. 5—60, wreszcie R. K o e b n e r, Urkundenstudien zur Geschichte Danzigs und Olivas von 1178 bis 1342, tamże, 71 (1934), s..7—85. Kompleks najstarszych dokumentów dla klasztorów: oliwskiego, żukowskiego i dominikańskiego (w Gdańsku) zanalizował G. Labuda, Ze studiów nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdańskiego"Zapiski Tow. Nauk. w Toruniu", 18 (1953), s. 105—155. Sporo interesujących danych o funkcjonowaniu kancelarii książęcej podał W. Ł ę g a, Społeczeństwo i państwo, s. 104 i n. Źródła ikonologiczne, plastyczne i numizmatyczne scharakteryzujemy niżej w dziale opracowań. 2. Opracowania syntetyczne i monograficzne Na czele wszystkich opracowań syntetycznych niniejszego okresu idzie monumentalne dzieło ks. Stanisława K u j o t a (zob. Dz. II, okres I), które wprawdzie pomyślane jako synteza dziejów Prus Królewskich, w istocie jednak stanowi wnikliwą i wszechstronną panoramę dziejów Pomorza Gdańskiego z przyległościami w wieku XIII i XIV. Obok dzieła Ku-jota należy postawić bezpośrednio dwa tomiki prac W. Łęg i: Obraz gospodarczy Pomorza Gdańskiego w XII i XIII wieku (Poznań 1949) i Społeczeństwo i państwo gdańsko-pomórskie w XII i XIII wieku (Poznań 1956), które godnie. kontynuują jego wcześniejszą .monografię pt. Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu (Toruń 1930). Razem wzięte, stanowią one niezastąpiony przewodnik po. dziejach Pomorza Gdańskiego; zob. G. Labuda, rec. ostatniej z wymienionych prac Łęgi •w "Studiach i Materiałach, do Dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. 4, z. 2 (Poznań 1958), s. 402—409. Ale jest też oczywiste, że prace te torując, drogę do prawidłowej faktografii, nie odpowiadają już dzisiejszym wymogom metodologicznym.- Krajobraz geograficzno-ekonomiczńy Pomorza w XII—XIII wieku jest bardzo słabo zbadany; wskutek tego powstała dość znaczna luka między obrazem .osadnictwa prehistorycznego i wczesnohistorycznego. W zasadzie więc musimy odtwarzać ten krajobraz przy pomocy retrogresji, biorąc za punkt wyjścia ustalenia poczynione dla okresu krzyżackiego (zob. niżej). Bardzo powierzchowną jest praca F. M a g e r a, Geschichte der Lan-deskultur Westpreussens und des Netzebezirks bis zum Ausgang der pol-nischen Zeit, Berlin 1936. Sporo surowego materiału dostarczają rozmaite monografie "powiatowe", jak np. F. Schmidt, Geschichte des Deutsch--Kroner Kreises, Thorn 1867; H. Prutz, Geschichte des Kreises Neu-stadt in Westpreusseń, Danzig 1872; B. S t a d i e, Der landrathliche Kreis Stargard in Westpreusseń in historischer Beziehung von den altesten Zeiten bis jetzt, "Altpr. Monatsschrift", 4 (1867), s. 489—510, 585—620; (1869), s. 289—314, 699—726; Th. Hirsch, Geschichte des Karthauser Kreises bis zum Aufhdren der Ordensherrschaft, "Ztschr. d. Westpr. Geschver." 6 (1882), s. 1—148, R. S chuch, Historische Nachrichten iiber die Landschaft um Berent und die Anfange ihrer Germanisierung-vornehmlich im 13. Jdhrhundert, "Ztschr. d. Wespr. Geschver.", 10 (1883), s. 55—118; R. Wegner, Ein Pommersches Herzogthum und eine deu-tsche Ordenskomthurei-Culturgeschichte des Schwetzer Kreises, Posen 1872; R. Frydrychowicz, Geschichte der Stadt, der Komthurei und Starostei Tuchel, Berlin 1879, F. S c h u 11 z, Geschichte des Kreises Dir-schau, Dirschau 1907; tenże, Geschichte der Kreise Neustadt und Putzig,. Danzig 1907; tenże, Geschichte des Kreises Laueńburg in Pommern, Lauenburg 1912; R. C r a m e r, Geschichte der Lande Laueńburg und Butów, I—II Konigsberg 1858; G. Bronisch, W. O h 1 e, H. Te ichni iii ler. Kreis Butów, Stettin 1938; Z. B o r a s, R. Walczak, A. Wędzki, Historia powiatu wałeckiego w zarysie, Poznań 1961. Do dziejów osadnictwa sporo materiału zawierają stosunkowo liczne monografie klasztorów i ich posiadłości ziemskich (zob. niżej), w szczególności na wzmiankę zasługuje studium P. Westphala, Ein ehemaliges Kio sterritorium in Pommerellen, Danzig 1905 (dotyczy Pelplina); ciekawe informacje do wczesnohistorycznego osadnictwa zawiera też monografia "państwa" Goltzów w Broczynie G. Briimmera, Die Goltzen--Herrschaft Brotzen, Danzig 1894. Osadnictwo Mierzei Wiślanej zbadał J. R. Sellke, Der Uebergang der Danziger Nehrung an den Deutschen Orden, "Ztschr. d. Wespr. Geschver.", 62 (1922), s. 27—55. Osadnictwo ziemi słupskiej opracowali W. W i 11 e, Urgeschichte der Stadt und Land Stolp, Stolp 1936, oraz ostatnio K. Slaski, Rozwój osadnictwa na Pomorzu Słupskim w IX—XIII wieku, "Zapiski Historyczne", 27 (1962),, Oprócz prac wymienionych już w dz. II okr. I problematykę ściśle osadniczą porusza jeszcze M. Kiełczewsk a-Z aleska, O powstaniu, i przeobrażeniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego, "Prace Geograficzne Inst. Geograf. PAN", nr 5, Warszawa 1956 (tutaj wartościowe reprodukcje planów wsi i osad); ta sama autorka poświęciła też osobne studium Pomorze Wschodnie — Okres II — Charakterystyka źródeł osiekom pomorskim (Osieki na Pomorzu Gdańskim, "Przegląd Zachodni", 9 (1955), nr 1/2 s. 198—208). Najszerzej całokształt osadnictwa Wiejskiego zbadał K. K a s i s k e, Das deutsche Siedelwerk des Mittelalters in Po-merellen, Konigsberg 1938; punkt ciężkości jego studium przechyla się jednak na czasy krzyżackie; to samo dotyczy innej jego pracy pt. Beitrage zur Bevdlkerungsgeschichte Pommerellens im Mittelalter, Konigsberg 1942; ustalenia tej ostatniej pracy poddał krytyce K. Górski, W sprawie statystyk narodowościowych w późnym średniowieczu, "Przegląd Zachodni", 10 (1954), nr 7/8, s. 445—454. Reliktami rodzimego osadnictwa za czasów krzyżackich, rzucającymi pewien snop światła na okres wcześniejszy zajął się M. Biskup w studium pt. Osady na pratuie polskim na Pomorzu Gdańskim w pierwszej połbwie XV wieku, "Prace Geograficzne Inst. Geografii PAN" nr 5, Warszawa 1956. O wiele lepiej zostało, zwłaszcza w ostatnim okresie, zbadane osadnictwo miejskie. Pomijając wszystkie starsze prace można wskazać na dwie podstawowe monografie, z których jedna zajęła się wszystkimi miastami Pomorza Gdańskiego i Słupsko-Sławieńskiego (E. R o z e n k r a n z, Początki i ustrój miast Pomorza Gdańskiego do schyłku XIV stulecia, Gdańsk 1962), druga zaś z kolei samym Gdańskiem (A. Zbierski, Port gdański na tle miasta w X—XIII wieku, jw.), znajduje się tam cała ważniejsza literatura tego zagadnienia. Krytykę pracy Rozenkranza ogłosił T. L a 1 i k, Miasta Pomorza Gdańskiego i ich ustrój w XIII w., "Zapiski Historyczne", 30 (1965), z. 4, s. 7—34. Najstarszą targową formę osadnictwa rzemieślniczo-handlowego od strony ustrojowej zanalizował T. L a-1 i k w artykule pt. Regale targowe książąt wschodniopomorskich w XII-— —XIII wieku, "Przegląd Historyczny", 56 (1965), s. 171—199. Wyrastający na podłożu osadnictwa wiejskiego i miejskiego ustrój terytorialny państwa znalazł stosunkowo dużo badaczy. Ze starszych prac na uwagę zasługują studia F. Dudy, Rozwój terytorialny Pomorza polskiego w XII—XIII wieku, Kraków 1909, i E. B a h r a, Die Verwaltungs-gebiete Ostpctmmerns zur herzoglichen Zeit (bis 1308), "Altpr. Forschun-gen", 15 (1938), s. 171—234, a także pozwalająca na retrogresywne spojrzenia rozprawa G. Dierfelda, Die V erwaltungsgrenzen Pommerellens zur Ordenszeit "Altpr. Forschungen", 10 (1933), s. 9—64. Wyniki tych wszystkich badań wchłonęła i podsumowała obszerna i sumienna monografia K. S 1 a s k i e g o, Podziały terytorialne Pomorza w XII—XIII wieku, Poznań 1960. Próbę nowego oświetlenia tych spraw podjął K. B u-c z e k, Problem organizacji terytorialnej Pomorza Gdańskiego w XII i XIII wieku (1970). Granicę zachodnią wytyczył F. Duda; granicę wschodnią — J. Powierski, Kształtowanie się granicy pomorsko--pruskiej. w okresie od XII do początku XIV' w., "Zapiski Historyczne", 30 (1965), z. 2, s. 7—32 i z. 3, s. 7—26. Sporna jest granica południowa (zob. wyżej); do tej kwestii ostatnio F. Żmidziński, Krótki zarys dziejów politycznych Krajny w okresie piastowskim, "Rocznik Pilski", 1 (1960), s. 17—51; E. S a n d o w, Die polnisch — pommerellische Grenze 1309—1454, Gottingen 1954. Brak do tej pory prac poświęconych ustrojowi i prawu publicznemu. Pewne próby w tym kierunku podjął W. Łęga (zob. wyżej) i E. Rozen-kranz (zob. wyżej). Na. ogół zalicza się Pomorze Gdańskie do obszaru panowania polskiego ustroju państwowego (ustrój terytorialny kasztelański, prawo książęce). Przy całej słuszności tego założenia trzeba jednak' opracować regionalne osobliwości, zbliżające ustrój Pomorza Gdańskiego do Pomorza Zachodniego (np. brak osad służebnych). Najwięcej danych do poznania systemu prawa daje tzw. Księga Elbląska z drugiej połowy XIII lub z początku XIV wieku, co do której przypuszcza się, że odbiła ona też pewne właściwości obyczaju prawnego pomorskiego; zob. J. Mat u-szewski, Najstarszy zwód prawa polskiego, Warszawa 1959 (jest on zdania, że zwód teh odbija prawo polskie stosowane na terenie Prus krzyżackich; jeżeliby datą powstania miał 'być rok 1320, to oznacza ten termin również Pomorze Gdańskie; istotne jest to, że prawo polskie w Prusach musiało pochodzić przede wszystkim z Pomorza i z ziemi chełmińskiej). Ważny dział prawa książęcego na Pomorzu, prawo nadbrzeżne, opracował S: Matysik, Prawo nadbrzeżne (ius naufragii) — Studium z historii prawa morskiego, Toruń 1950; zob. też J. Sikorski, Z przeszłości "prawa brzegowego" w Polsce, "Przegląd Zachodni", VI (1951), nr 1/2, s. 238—243; V. N i t em a a, Das Strandrecht in Nordeuropa im Mittelalter, Helsinki 1955; rec. S. Matysik a, "Zapiski Historyczne", 24 (1959), s. 199—203. Teren Pomorza Gdańskiego objęli swymi badaniami nad immunitetem sądowym i ekonomicznym J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny w dobrach Kościoła w Polsce do r. 1381, Poznań 1936 i Z. Kaczmarczyk, Immunitet sądowy i jurysdykcja poimmunitetowa w dobrach Kościoła w Polsce do końca XIV wieku, Poznań 1936. Odpowiednie dane o uposażeniu rycerstwa pomorskiego zawiera też monografia M. Scza-n i e c k i e g o, Nadania ziemi na rzecz rycerzy w Polsce do końca XIII wieku, Poznań 1938. Stosunków monetarnych na Pomorzu dotknęli E. Waschiński, Das pommerellische Miinzwesen der Samboriden, "Weichselland", 36 (1937) s. 2—7; E. Rozenkranz, Mennica książęca w Tczewie w XIII wieku, "Zapiski Historyczne", 26 (1961), Oryginalną, ale mało prawdopodobną teorię o pochodzeniu szlachty pomorskiej (kaszubskiej) z terenu Pomorza Zachodniego jako elementu napływowego w połowie XIII wieku ogłosił P. Czapiewski, Hipoteza o pochodzeniu szlachty kaszubskiej, "Zapiski Tow. Nauk. w Toruniu", 14 (1948), s. 35—42. Wykształceniu się szlachty feudalnej w tej części Pomorza poświęcono dotąd mało uwagi. Jedynie ród możnowładczy Swięców doczekał się dokładnej monografii pióra F. Morrśgo Die Swenzonen in Ostpom-mem, "Baltische Studien", N. F., 41 (1939) s. 35—98. Napływ rycerstwa niemieckiego na Pomorze prześledził E. S a u e r, Der Adel wahrend der Besiedlung Ostpom-merns, Stettin 1939, obejmu- rclwcl i-zapiewsKl UST/—1963) jąc swymi badaniami tylko część słupsko-słowieńską; praca jego, pisana bez znajomości ustroju słowiańskiego, mimo bogactwa przytoczonych faktów, ma wartość ograniczoną. Wpływ rycerstwa kujawskiego na Pomorze oświetlił K. Jasiński, Wyszelicze — Z dziejów możnowładztwa pomorskiego na przełomie XIII i XIV wieku, "Zapiski Historyczne", 22 (1957), s. Stosunkowo nieźle opracowano stosunki kościelne tej części Pomorza; w szczególności dotyczy to pierwocin organizacji diecezjalnej i parafialnej, którą znamy przede wszystkim z szeroko zakrojonych, choć nie zawsze dość krytycznych badań S. K u j o t a, Kto założył parafie w dzisiejszej diecezji chełmińskiej, "Roczniki Tow. Nauk. w Toruniu", t. 9—12, Toruń 1902—1905. Znacznie dalej to zagadnienie posunął H. F. Schmid w pracy pt. Die rechtlichen Grundlagen der Pfarrorganisation auf west-slawischem Boden und ihre Entwicklung wahrend des Mittelalters, Weimar 1938. Wszystkie studia szczegółowe zostały ostatnio umiejętnie zebra-re i przedstawione w pracy S. Librowskiego, Wizytacje diecezji włocławskiej, cz. 1: Wizytacje diecezji kujawskiej i pomorskiej, t. I, z. 1—2, Lublin 1964—1965 (odb. z półroczn. "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne", t. 8 i 10). Ogólny pogląd na stan badań przedstawił T. Glem-ma, Historiografia diecezji chełmińskiej aż po rok 1821, "Nova Polonia Sacra" 2 (1926), s. 1—133. Z zagadnień szczegółowych na uwagę zasługuje kształtowanie się wielkiej własności biskupiej i klasztornej. Zob. tutaj S. Kujot, O majątkach biskupich na Pomorzu, "Boczn. Tow. Nauk. w Toruniu" 2 (1880), s. 1—97. Ponadto wymienić należy rozmaite monografie klasztorów, jak zwłaszcza S. Kujot, Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875; R. Frydrychowicz, Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin, Dusseldorf 1907; A. Czacha-r o w s k i, Uposażenie i reorganizacja klasztoru norbertanek w Zukowie od XIII do połowy XV wieku, Toruń 1963; K. Dąbrowski, Rozwój wielkiej własności ziemskiej klasztoru cysterek w Żarnowcu w wiekach■ średnich (w druku); z większych klasztorów na tym terenie brak dotąd nowszej monografii klasztoru cystersów w Oliwie. Dla wszystkich innych klasztorów słupsko-sławieńskiej części Pomorza zob. H. Hoogeweg, Die Stifter und Kloster der Provinz Pommern,. t. I—II, Stettin 1924— 1925. Z dziejów dynastii najwięcej zainteresowania wzbudziła kwestia jej pochodzenia;, część historyków wywodzi ją z rodzimych książąt, nawiązując pierwszych przedstawicieli Sambora i Mściwoja do książąt Świętopełka i Świętobora z czasów Bolesława Krzywoustego, część zaś z namiestników ustanowionych tutaj po podboju za czasów Krzywoustego. Kwestia ta do tej pory nie jest rozwiązana. Nie jest wyjaśniony stosunek książąt gdańskich do lokalnych książąt na Świeciu i Sławnie. Nie ustalono też do tej pory zasięgu i rozmiarów wielkiej własności książęcej. Dotychczasowe badania skupiły się ty.lko na sprawach genealogiezno-heraldycznych. Przegląd opinii na te tematy podał K. Jasiński, Jeszcze o Zwinisła-wie, żonie Mszczuja I, "Zapiski Tow. Nauk. w Toruniu", 16 (1950), s. 81— —101. Genealogię dynastii książąt słupsko-sławieńskich ustalił A. H o f-m e i s t e r, Genealogische Untersuchungen zur Geschichte des pommer-schen Herzogshauses, Greifswald 1938, genealogię-książąt gdańskich — E. Bahr, Genealogie der pommerellischen Herzóge, "Ztschr. d. Westpr. Geschver.", 75 (1939), s. 5—54 (z licznymi błędami). Z rozległej dziedziny polityki zagranicznej na czoło wysuwa się kwestia stosunków z książętami Polski centralnej i z- Krzyżakami, tudzież z Brandenburgią. Całokształt tych stosunków ujął w swych Dziejach Prus Królewskich S. Kujot (zob. wyżej). Stosunki z Krzyżakami omówimy niżej; stosunki z Brandenburgią scharakteryzował w swej pracy E. S a u e r (zob. wyżej). Nie udało się dotąd odtworzyć najstarszej fazy związków z Polską w XII wieku. W pierwszej połowie XIII wieku związki te znalazły swój przełomowy moment w epizodzie pod Gąsawą, zakończonym tragiczną śmiercią księcia Leszka Białego (1227); nie ma do tej pory zgody między historykami co do roli, jaką odegrał w tej tragedii Świętopełk. Wszyscy godzą się, że z tym momentem rozpoczął się etap samodzielności politycznej księstwa gdańskiego. Sprawy te najlepiej oświetlili S. Zachorowski. Studia do dziejów XIII w. w pierwszej jego połowie, "Rozprawy Akad. Umiejętności, Wydz. Filozof.-Histor.", 62 (1921), s. 76— 99 i B. Wł o d a r s k i, Rzekomy dokument Świętopełka pomorskiego z r. 1180, "Roczniki Historyczne", 5 (1929), s. 1—16. Drugim węzłowym momentem była ugoda kępińska z r. 1282, na mocy której Mściwoj II określił warunki przejścia swej dzielnicy pod władzę książąt wielkopolskich; zob. K. Jasiński, Zapis Pomorza Gdańskiego przez Mszczuja w r. 1282 (1952), s. 176 i n.; tenże, Porozumienie kujawsko-pomorskie w 1280 r. (1956), s. 7—44. Pełne oświetlenie umowy kępińskiej dała rozprawa K. Zielińskiej, Zjednoczenie Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską (1968). Całość wysiłków zmierzających do scalenia Pomorza Gdańskiego z Wielkopolską w roku 1294, po śmierci Mściwoja II, scharakteryzował ostatnio J. Baszkiewicz, Powstanie zjednoczonego państwa polskiego (na przełomie XIII i XIV w.), Warszawa 1954. Okoliczności związane z opanowaniem Pomorza przez Przemysława II po śmierci Mściwoja II i rychłe jego zabójstwo zanalizował wszechstronnie K. Górski, Śmierć Przemysława II, "Roczniki Historyczne", 5 (1929), s. 170—200 i K. Jasiński, Tragedia rogozińska 1296 r. na tłe rywalizacji wielkopolsko--brandenburskiej o Pomorze Gdańskie, "Zapiski Historyczne", 26 (1961), s. 65—103. Początki rządów Władysława Łokietka na Pomorzu i dalszy ich ciąg w latach 1305—1308 przedstawił J. Powierski, Przyczynek do dziejów politycznych Pomorza Gdańskiego na przedmie XIII i XIV wieku, "Zeszyty Naukowe UMK w Toruniu. Nauki Hum.-Społ.", z. 20, "Historia", t. II (1966), s. 87—106. Najwięcej uwagi skupił na sobie moment zaboru Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków w latach 1308—1310 z wszystkimi precedensami (zdrada Swięców, najazd margrabiów brandenburskich) i następstwami (zniszczenie Gdańska, wojna o Pomorze). W literaturze niemieckiej dwie starsze prace: F. Ęngelbrecht, Das Herzogtum Pommern und seine Erwer-bung durch den Deutschen Orden (Potsdam 1911) i Grunberg, Der Ausgang der pommerellischen Selbstćindigkeit, "Historische Studien", H. 128 (Berlin 1916) są dzisiaj całkowicie przestarzałe tak co do metody opracowania, jak i co do interpretacji; to samo zresztą trzeba też powiedzieć o pracy S. K u j o t a, Czternasty listopada 1308 r. na Pomorzu Gdańskim, "Roczniki Tow. Nauk. w Toruniu", 15 (1908). Pierwszą naukową analizę źródeł związanych z zajęciem Gdańska przedstawił E. K e y s e r, Die Legende von der Zerstorung Danzigs im Jahre 1308, "Ztschr. d. Westpr. Geschver.", 59 (1919), s. 163—182. Teza jego, że zniszczenie Gdańska przez Krzyżaków było tylko "legendą", pojawia się potem w różnych jego następnych pracach. Krytyki wywodów Keysera dokonał K. Górski w aktualnej jeszcze wciąż pracy pt. Pierwotny Gdańsk i dzieje jego zagłady, "Rocznik Gdański", 6 (1932), s. 51—75. Od czasu wystąpienia Górskiego ciągnie się aż po dzień dzisiejszy dyskusja zarówno wokół zniszczenia najstarszego Gdańska, jak i okoliczności zagarnięcia całego Pomorza przez Krzyżaków. Zob. M. Mału-szyński, Zabór Pomorza przez Krzyżaków (1308—1309), "Rocznik Gdański", 7/8 (1935), s. 44—80; H. Kobzianka, Wypadki na Pomorzu po zajęciu Gdańska i Tczewa przez Krzyżaków, "Roczniki Historyczne", 12 (1936), s. 47—68; B. Włodarski, Stanowisko Rusi halicko-wołyńskiej wobec akcji zjednoczeniowej Władysława Łokietka i jego powiązanie z utratą Pomorza Gdańskiego, "Zapiski Historyczne", 27 (1962), s. 333—335. H. Samsonowicz, Tło gospodarcze wydarzeń 1308 roku na Pomorzu Gdańskim, "Przegląd Historyczny", 66 (1965), s. 202—218; K. Jasiński, Zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków w 1308— —1309, "Zapiski Historyczne", 31 (1966). Dalszy ciąg tych wydarzeń rozegrał się już na procesach przeciw Krzyżakom w roku 1320 i 1339; zob. H. Chłopocka, Tradycja o Pomorzu Gdańskim w zeznaniach świadków na procesach polsko-krzyżackich w XIV i XV w., "Roczniki Historyczne", 25 (1959), s. 65—139. O osiągnięciach w zakresie kultury duchowej i artystycznej Pomorzan z tego okresu mamy nader nikłe wiadomości; w zasadzie wszystkie je należy zaliczyć do działu kultury materialnej (zob. wyżej). Jedynie w zakresie budownictwa sakralnego założono już początki wspaniałego w czasach późniejszych rozkwitu; zob. ks. Bolesław. JVI a k o w s k i, Sztuka na Pomorzu — jej dzieje i zabytki, Toruń 1932; J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Westpreussen, z. 1—9, Gdańsk 1884—1894 (inwentaryzacja zabytków dzisiaj przeważnie już nieaktualna; cenna ze względu na opis zabytków dziś już nie istniejących). Rodzimego pochodzenia była zapewne "mała" sztuka toczenia pieczęci; w tym czasie też pojawiły się razem z klasztorami pierwsze rękopisy, jednakże pochodzenia obcego; zob. G. C u n y, Zur mittelalterlichen Kunst im Weichselgebiet, "Ztschr. d. Westpr. Geschver.", 69 (1929), s. 87—106; E. Keyser, Die Lilie ais pommerellisches Wappen, "Weichselland", 38 (1939), s. 25—26; E. C r u s i u s, Zur Deutung des Siegels von Pr. — Stargard, "Weichselland", 42 (1943), s. 19—26; M. .Gumowski, Pieczęcie i herby miast pomorskich, Toruń 1939. O herbie pomorskim, zob. S. M i k u c k i, Herb Pomorza polskiego w świetle źródeł. Cz. I: Do czasów Długosza, "Sprawozd. Gimnazjum w Tarnowskich Górach za r. 1927/28", odb. s. 17. Pomorze Wschodnie — Okres II — Charakterystyka źródeł

wczasy, Historia, przyroda, pomorze, Pomorze Zachodnie, wczasy, Wypoczynek, Zwiedzanie, Zabytki, historia, wybrzeże